Το θαύμα του «Άξιον Εστίν» σε νεώτερο χειρόγραφο (1853)
Περιεχόμενα
Τὸ παρὸν ἀνέκδοτο χειρόγραφο, ποὺ δημοσιεύεται μὲ σιωπηρὲς τὶς διορθώσεις στὴν ὀρθογραφία καὶ τὴν στίξη, ὑπάρχει στὸ παρὰ τὶς Καρυὲς Σιμωνοπετρίτικο I. Κελλί τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου καὶ φέρει τὴν ἑξῆς ἐπιγραφή:
«Ἀκολουθία τῆς Ὑπερευλογημένης Ἐνδόξου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας. Συντεθεῖσα καὶ φιλοπονηθεῖσα παρὰ τοῦ σοφώτατου καὶ ἀοιδίμου διδασκάλου κυρίου Βενεδίκτου Συμαίου. Νῦν δὲ κατ’ ἔφεσιν καὶ αἴτησιν τοῦ πανοσιωτάτου Κυρίου Θεοφυλάκτου Πνευματικοῦ καὶ ἐνοικοῦντος εἰς Κελλίον καλούμενον ἐν τῷ Λάκκῳ τοῦ ᾌδειν (ἤτοι ψάλλειν), τῷ ὄντι πλησίον τῶν Καρεῶν. Ἀντεγράφη ὑπ’ ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ ἐν ἱερομονάχοις Ναθαναὴλ Ζωγραφίτου, τοῦ καὶ Ἀρχιμανδρίτου, καὶ ὑπὲρ οὗ καὶ εὔχεσθε οἱ ἐντυγχάνοντες. Ἀθωνίησιν ἐν ἔτει σωτηρίῳ αωνγ΄ (1853), Ἰανουαρίῳ».
Αρχή της διηγήσεως
Διήγησις μετ’ ἐγκωμίου περὶ τοῦ γενομένου θαύματος ἐν τῷ λάκκῳ τοῦ ᾌδειν, παρὰ τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ, ψάλλοντος τὸ Ἄξιόν ἐστιν ἐνώπιον τῆς θαυματουργοῦ ταύτης εἰκόνος τοῦ Πρωτάτου.
Εὐλόγησον πάτερ.
…Κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ εὐσεβοῦς βασιλέως Βασιλείου τοῦ Πορφυρογέννητου, ὅστις ἔλαβε τὰ σκῆπτρα τῆς βασιλείας Ῥωμαίων ὁμοῦ μετὰ τοῦ αὐταδέλφου αὐτοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογέννητου καὶ αὐτοῦ καλουμένου, υἱῶν Ρωμανοῦ τοῦ Νέου, ἐν ἔτει σωτηρίῳ ἐννεακοσιοστῷ ὀγδοηκοστῷ (980) Νικολάου δὲ τοῦ Χρυσοβέργη πατριαρχοῦντος, ἐν ἔτει ἀπὸ κτίσεως κόσμου 6490.
Κατὰ τὴν Σκήτην τῶν Καρεῶν, ἐκεῖ πλησίον ἐν τῷ Λάκκῳ τοῦ ᾌδειν (ἤτοι ψάλλειν) καλουμένου, εἰς τὴν τοποθεσίαν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Παντοκράτορος, εὑρίσκοντο τὸ πάλαι καὶ τὰ νῦν Κελλία ἡσυχαστῶν διάφορα. Εἰς ἕνα γοῦν τῶν Κελλίων τούτων, ἐπ’ ὀνόματι τιμώμενον τῆς Κοιμήσεως τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας, ἐκατοίκει εἷς Γέρων ἱερομόναχος, ὁμοῦ καὶ ἐνάρετος, ἔχων ὑποτακτικὸν ὑπήκοον καὶ εὐλαβέστατον, ἀγγελόβιον καὶ ἀγγελώνυμον, Γαβριὴλ οὕτω καλούμενον. Ἐπειδὴ δὲ τότε εἰς τὸ Πρωτᾶτον, ἔνθα ὁ Πρῶτος τοῦ Ὄρους εὑρίσκετο, ἐγίνετο ἀγρυπνία κατὰ πᾶν Σάββατον ἑσπέρας, ὡς ἔκπαλαι ἦτον συνήθεια νὰ γίνεται εἰς τὰς Σκήτας, καὶ συνηθροίζοντο οἱ ἐν τοῖς πέριξ τῆς Σκήτεως ἡσυχάζοντες μοναχοί.
Η εμφάνιση του Αρχάγγελου
Κατὰ τὸ ἑσπέρας λοιπὸν ἑνὸς Σαββάτου, θέλοντας νὰ ὑπάγῃ ὁ προῤῥηθεὶς Γέρων εἰς τὴν ἀγρυπνίαν, λέγει τῷ μαθητῇ αὐτοῦ: Τέκνον, ἐγὼ μὲν ὑπάγω εἰς τὸ Κυριακὸν τοῦ Πρωτάτου νὰ εὑρεθῶ εἰς τὴν ἀγρυπνίαν ὡς χρεῶν μου ἀπαραιτήτων, ὅτι δὲν δύναμαι νὰ λείψω ἀπὸ τὴν παράστασιν τοῦ χοροῦ τῶν ἱερομόναχων, ὡς Ἱερομόναχος ὤν. Σὺ δὲ, ἵνα μὴ ἀμελῇς ἐν τῷ νάρθηκι ἱστάμενος ὡς μοναχὸς ὄντα ἰδιώτης καὶ νυστάζεις, ὡς καὶ ἄλλοτε μοὶ ἔλεγες, μεῖνον μᾶλλον ἐν τῷ Κελλίῳ ὧδε καὶ προσεύχου νοερῶς, ὡς ἐδιδάχθης, κατανυγόμενος καὶ τοῦ πόματος τῶν δακρύων κατεντρυφῶν. Ψάλλε καὶ τὴν συνήθη ἀκολουθίαν σου ὡς δύνασαι (ἦσαν γὰρ ὅ τε Γέρων καὶ ὁ μαθητὴς θεωρητικοὶ καὶ γεγυμνασμένοι, ὧν ὁ πατὴρ εἰς τὴν νηπτικὴν ἐργασίαν καὶ τὸν μαθητὴν ἐκδιδάσκων νοερῶς κατὰ μόνας προσεύχεσθαι).
Καὶ οὕτως ὁ μὲν Γέρων ἀπῆλθεν εἰς τὸ Πρωτᾶτον μετὰ τῶν συνασκητῶν συναγρυπνῆσαι, ὁ δὲ εὐλαβὴς ἐκεῖνος ὑποτακτικός, ἐναπομείνας μόνος του εἰς τὸ Κελλίον, εἰσελθών ἀφ’ ἑσπέρας καὶ αὐτὸς ἐν τῷ εὐκτηρίῳ οἴκῳ τῆς Θεοτόκου ἐπροσηύχετο συνήθως, νοερῶς καὶ ἡσύχως ὡς εἴθιστο, ποιῶν προσκυνήσεις πυκνὰς καὶ στάσιν παννύχιον μετὰ κατανύξεως.
Κατὰ δὲ τὸ μεσονύκτιον ἄρχισε νὰ ψάλλη τὸν τριαδικὸν κανόνα˙ καὶ ἰδού τις ἀδελφός, ὡς ἐκ τῶν γειτνιαζόντων, ἔκρουσε τὴν θύραν τοῦ Κελλίου, ὁ δὲ ἀνοίξας, εἶδεν ὡς μοναχόν τινα ἀγνώριστον καὶ λέγει αὐτῷ ὅτι ἦλθεν ἵνα συμψάλλωσιν ὁμοῦ τὴν ἀκολουθίαν. Ἐπειδὴ δὲ καὶ ἡ ἀγγελικὴ παρουσία φέρει εὐφροσύνην καὶ χαρὰν εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ εὐλαβοῦς, ἡ δὲ δαιμόνιος φαντασία προξενεῖ δειλίαν καὶ ταραχήν. Μετὰ χαρᾶς λοιπὸν ἐδέχθη ὁ μοναχὸς τὸν φαινόμενον μοναχὸν ὡς συμβοηθὸν τῆς ᾀσματικῆς ἀκολουθίας καὶ ἄρχισαν ὁμοῦ ψάλλειν εὐλαβῶς τὸν Τριαδικὸν κανόνα. Ὁ δὲ φαινόμενος μοναχὸς ἐποίει ἀνὰ τρεῖς προσκυνήσεις βάλλων τὴν χεῖρα ἕως τὴν γῆν, εἰς κάθε τριαδικὸν τροπάριον καὶ ψάλλων ἀργῶς μὲ εὐλάβειαν, τοῦ ὁποίου κατὰ μίμησιν ἐποίει καὶ ὁ καλὸς μαθητὴς τοῦ Γέροντος, ὡς εὐλαβέστατος ὁποῦ ἦτον, χαίρων (ὅτι) εὗρεν ὁμογνωμοῦντα καὶ ὁμόφρονα σύνευχον.
«Άξιον εστίν ως αληθώς...»
Εἰς δὲ τὸ τέλος τοῦ κανόνος τοῦ Τριαδικοῦ, τοῦ ἱεροῦ Μητροφάνους Ἀρχιεπισκόπου Σμύρνης, κατὰ τὸ ἔθος τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὡς γράφουσι τὰ Ὡρολόγια (ὅτι δὲ ἐν τῷ Ἅγιῳ Ὄρει τοῦ Ἄθω μετὰ τὸν τριαδικὸν ψάλλουσι τὴν τιμιωτέραν, δίχορον, ἤτοι ὁμοῦ οἱ δυὸ χοροί, τὰ δὲ Τριαδικὰ μεγαλυνάρια οὐκ ἐλέγοντο τότε). Τότε ὁ ξένος, μοναχὸς φαινόμενος, ἐποίησεν ἔναρξιν τοῦ ὕμνου τοῦ κυρίου Κοσμᾶ, ἐπισκόπου Μαϊουμᾶ, καὶ ἄρχισε μὲ μέλλος ἀγγελικόν, σταθεὶς κατ’ ἔμπροσθεν τῆς θαυματουργοῦ εἰκόνος ταύτης τῆς τότε μὲν ἐν τῷ ναῷ ἐκείνῳ τοῦ Κελλίου ἱστάμενης, νῦν δὲ ἐν ἀδύτοις τοῦ μεγίστου ναοῦ τοῦ Πρωτάτου τεθησαυρισμένης. Καὶ ἔψαλε μεθ’ ὅσης κατανύξεως καὶ πανευλαβείας τὸ Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητον καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν (τὸ ὁποῖον ἔψαλε ὡς μεγαλυνάριον). Εἰθ’ οὕτω συνῆψε καὶ τὸν εἱρμὸν τῆς τιμιωτέρας, μὲ τόσην δὲ γλυκύτητα καὶ εὐφώνου μελωδίας ᾖσεν ὁ οὐρανοφοίτης Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ τὸν θεομητορικὸν αὐτὸν ὕμνον, ἀσυγκρίτως τοῦ μέλους τοῦ Ἰωάννου Κουκουζέλη, εἰς τοῦ ὁποίου τὴν μελωδίαν τὰ ἀναίσθητα ζῶα τῶν τράγων ἵσταντο ἐκπληττόμενα.
Εἰς δὲ τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ, οὕτω καὶ αὐτὸς καλούμενος, σκιρτῶν καὶ ἀγαλλόμενος ἵστατο ἐνεὸς καὶ εὐλαβῶς ἀκροώμενος τὴν ἀγγελικὴν μελωδίαν. Θαῦμα δὲ ἠκολούθει τῷ θαύματι, ὅτι ὁ μὲν ἱερὸς χαρακτὴρ τῆς θεομητορικῆς εἰκόνος φῶς λαμπρὸν ἐναπέπεμπε καὶ τὸ ἅγιον αὐτῆς πρόσωπον ἐμειδία ὑπερφυῶς, ὑποδεχομένη χαροποιῶς τὴν ἀγγελικὴν αἴνεσιν. Ὁ δὲ μοναχὸς ἐκρατεῖτο ἀπὸ θείαν οἰκονομικὴν ἄγνοιαν σκεπόμενος (ὡς ὁ Λουκᾶς καὶ Κλεόπας ποτὲ συνοδοιποροῦντες καὶ συλλαλοῦντες τῷ Σωτῆρι), τοῦ μὴ γνῶναι, μηδὲ συνιέναι τὴν ἀγγελικὴν παρουσίαν.
Ἀλλὰ μετὰ τὸ τέλος τοῦ ᾄσματος ἐνδόμυχον ἔχων τὴν ἡδύτητα τοῦ μέλους καὶ τῶν τερπνῶν ἐγκωμίων τοῦ μεγαλυναρίου, (ἤτοι) εἱρμοῦ τῆς Τιμιωτέρας, ἠρώτα τὸν φαινόμενον, ὅτι ἡμεῖς τὸ τοιοῦτον μεγαλυνάριον τοῦ εἱρμοῦ οὐκ οἴδαμεν, μόνον δὲ τὸν εἱρμὸν ψάλλομεν˙ καὶ ἅμα ἐδέετο παρακαλῶν τὸν φαινόμενον (ὃν ἡ Χάρις ἐσκίαζε τοῦ μὴ ἐπιγνῶναι αὐτὸν ὁποῖος ἦν οἰκονομικῶς) ἵνα γράψῃ αὐτῷ τὸν τοιοῦτον ὕμνον, καὶ οὖτος μὲν θεόθεν κινηθεὶς τῷ φανέντι ᾐτήσατο. Ὁ δὲ ἀσμένως τὴν αἴτησιν ὑποδεξάμενος, χάρτην καὶ κάλαμον παρ’ αὐτοῦ ἐξεζήτησεν. Ὁ δὲ μὴ ἔχειν εἰπών πλάκα τινὰ προσκομῖσαι αὐτῷ ἐτέλευσεν. Δραμών οὖν ὁ καλὸς ὑπήκοος καὶ εὑρών πλάκα μετὰ πόθου προσέφερεν αὐτῷ. λαβών δὲ αὐτὴν ὁ ἄγγελος καὶ τῇ μὲν ἀριστερᾷ χειρί κρατῶν αὐτήν, τῇ δὲ δεξιᾷ διὰ τοῦ δεικτικοῦ δακτύλου χαράξας θαυμασίως τὸν ὕμνον, τόσον βαθέως ἐχαράχθησαν τὰ γράμματα εἰς τὴν πλάκα ἐκείνην τὴν σκληράν, ὡσὰν νὰ ἐγράφησαν ἐπάνω εἰς πηλὸν ἁπαλότατον. Εἶτα λέγει τῷ μοναχῷ. «ἰδοὺ ἀπὸ τὴν σήμερον εἰς τὸ ἑξῆς οὕτω νὰ ψάλλεται ὁ ὕμνος οὗτος καὶ ἐσεῖς καὶ ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι».
Καὶ ταῦτα εἰπών, ὁ μὲν φανεὶς ἄγγελος ἀφανὴς ἐγένετο ἀπ’ ἔμπροσθεν τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ, ὡς παρὰ Θεοῦ ἀποσταλλείς, ἀποκαλύψαι τὸν ἀγγελικὸν τοῦτον ὕμνον τῇ τοῦ Θεοῦ Μητρὶ πρεπωδέστατον.
Στον Ιερό Ναό του Πρωτάτου
Ὁ δὲ μοναχὸς ἀνανήψας καὶ εἰς ἑαυτὸν ἐλθών ἐκ τῆς σκέπης, ἧς οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ ἐκρατοῦντο ἄχρι τούτου, τοῦ μὴ ἐπιγνῶναι αὐτόν, ἔμεινεν ἐκστατικὸς τὸ θαῦμα ἐκπληττόμενος καὶ ἔστη εἰς προσευχὴν κατασπαζόμενος περιχαρῶς τὴν θαυμαστὴν εἰκόνα τῆς Θεοτόκου καὶ τὴν ἀγγελοχάρακτον ἐκείνην πλάκα, ἄχρι αὐγῆς ἡμέρας τῆς Κυριακῆς, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ καὶ τῇ Θεομήτορι, τὸν ὕμνον ἐπάδων ἀκορέστως.
Ἀφοῦ δὲ ὑπέστρεψεν ἐκ τῆς ἀγρυπνίας ὁ Γέρων καὶ προστάτης αὐτοῦ ἐδιηγήθη αὐτῷ ὁ καλὸς μαθητὴς τὴν ἀγγελικὴν ὀπτασίαν καὶ ὑποδείξας αὐτῷ τὴν ἀγγελοχάρακτον πλάκα, ἤρξατο ψάλλειν τὸ Ἄξιόν ἐστι γηθοσύνως, καθὼς παρὰ τοῦ ἀγγέλου ἐδιδάχθη. Ὁ δὲ Γέρων ταῦτα ἀκούσας καὶ ἰδὼν τὴν πλάκα ἔμεινεν ἐκστατικὸς διὰ τὸ τοιοῦτον θαυμάσιον. Λαβόντες λοιπὸν καὶ οἱ δυὸ τὴν ἀγγελοχάρακτον ἐκείνην πλάκα, ἀπῆλθον εἰς τὸ Πρωτᾶτον καὶ δείξαντες αὐτὴν εἴς τε τὸν Πρῶτον τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ εἰς τοὺς λοιποὺς Γέροντας τῆς κοινῆς Συνάξεως, ἐδιηγήθησαν ἅπαντα εἰς αὐτοὺς τὰ γενόμενα.
Οἱ δὲ, δοξάσαντες τὴν Κυρίαν Θεοτόκον διὰ τὸ παράδοξον τοῦτο θαῦμα, κοινῇ ψήφῳ ἐκλέξαντες Γέροντες ἀπέστειλαν ὁμοῦ μὲ τὴν πλάκα καὶ γράμματα πρὸς τὸν εὐσεβῆ Βασίλειον τὸν Πορφυρογέννητον καὶ πρὸς τὸν Πατριάρχην Νικόλαον, τοῦ Χρυσοβέργη λεγομένου, διαλαμβάνοντα ἀκριβῶς, ὅλην τὴν ἄνωθεν διήγησιν καὶ ἅπασαν τὴν ὑπόθεσιν τοῦ τοιούτου τερατουργήματος.
Ταῦτα μαθόντες ὅ τε βασιλεὺς καὶ ὁ πατριάρχης Σισίνιος (ὁ γὰρ Νικόλαος κατ’ αὐτὰς ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ) καὶ ἀνέβη εἰς τὸν θρόνον αὐτὸς ὁ Σισίνιος ἐκ Μαγίστρου, ἄνθρωπος λόγιος καὶ ἰατρὸς ἐπιστήμων, ὅστις δι’ ἐγκωμίων ἐπιστολῶν ὅρισεν ἁπανταχοῦ εἰς ὅλην τὴν οἰκουμένην νὰ ψάλλεται εἰς τάς ἐκκλησίας τῶν Ὀρθοδόξων ὁ ἀγγελικὸς οὖτος ὕμνος ἐν ταῖς ἀκολουθίαις καὶ εἰς τὴν ἱερὰν Λειτουργίαν. Ἡ δὲ ἁγία εἰκὼν τῆς Κυρίας Θεοτόκου, ἧς ἔμπροσθεν ἐμελουργήθη ὁ ἀγγελικὸς οὖτος ὕμνος, μετεκομίσθη εἰς τὸν μέγιστον ναὸν τοῦ Πρωτάτου ἀπὸ τοὺς πατέρας τοῦ Ὄρους, ἵνα σώζεται ἐκεῖ τιμωμένη εἰς ἀΐδιον μνήμην τοῦ θαύματος καὶ ἐνθρονιάσθη ἔνδον τοῦ ἱεροῦ βήματος, ἐπάνω τοῦ ἱεροῦ συνθρόνου, καθὼς ἕως τὴν σήμερον σώζεται. Τὸ δὲ Κελλίον ἐκεῖνο ἔλαβε τὴν ἐπωνυμία καὶ ὀνομάζεται Ἄξιόν Ἐστιν, ὁ δὲ Λάκκος ἐκεῖνος ἐκλήθη λάκκος τοῦ ᾌδειν (ἤτοι τοῦ ψάλλειν), ὅτι εἰς τὸ ἐν Λάκκῳ Κελλίον ἐμελουργήθη, ἤτοι ἐψάλθη παρὰ τοῦ ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ ὁ θεομητορικὸς οὖτος ὕμνος.
Καὶ πάλαι μὲν ὁ Δεσπότης τῶν ὅλων Θεὸς ἔδωκε τὰς δέκα ἐντολὰς εἰς τοὺς Ἑβραίους, γεγραμμένας μὲ τὸν ἐαυτοῦ ἀόρατον (ἐὰν εἶναι νὰ εἰποῦμεν) δάκτυλον, ἐπάνω εἰς τὰς δέκα λιθίνας πλάκας. Τώρα δὲ ὁ ἄρχων τῶν τοῦ Θεοῦ ἀγγέλων ἔδωκεν εἰς ὅλους τοὺς Ὄρθοδόξους τὸν πλέον γλυκύτερον καὶ ἐρασμιώτερον ὕμνον τῆς Μητρὸς τοῦ Θεοῦ, γεγραμμένον εἰς λιθίνην πλάκα μὲ τὸν ἀρχαγγελικὸν αὐτοῦ δάκτυλον. Βλέπε δὲ πῶς ἐπληρώθη καὶ ἡ προφητεία τοῦ θείου Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ, ὅπου εἶπεν ὅτι νὰ ψάλλωσι τὸν ὕμνον τοῦτον ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι. Διατὶ τόσον κοινὸς καὶ τόσον ποθητὸς ἐγένετο ὁ ἀγγελοσύνθετος οὗτος ὕμνος εἰς ὅλους τοὺς Ὀρθοδόξους, ὥστε ὅπου καὶ αὐτὰ τὰ παιδία τῶν χριστιανῶν ἔμαθαν, ἠξεύρουν καὶ τὸν ψάλλουσι μεγαλοφώνως τὴν σήμερον, μὲ μεγάλην χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν τῆς καρδίας των, εἰς δόξαν τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας.
Ὑποσημείωσις
Ταύτην τὴν διήγησιν τὴν ἐν τῷ ᾌδειν (ἤτοι ψάλλειν) λάκκου θαύματος ἔγραψεν ὁ Πρῶτος τοῦ Ὄρους Σεραφεὶμ καλούμενος, κατὰ τὸ ἔτος 1555. Σημειοῦμεν δὲ ἐνταῦθα ὅτι καθὼς εἰς τὰ Μηναῖα ἡ Σύναξις μόνον τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ ἐν τῷ ᾌδειν γράφεται, περὶ δὲ τοῦ ᾌδειν ὕμνου οὐδὲ μία ὑπόμνησις φαίνεται. Ἐκ τούτου πρέπει νὰ συμπεράνωμεν ὅτι καὶ ὁ Σεραφείμ, Πρῶτος τοῦ Ὂρους καὶ συγγραφεὺς τοῦ θαύματος ἐξ εἰκασμοῦ ἔγραψε καὶ οὐχὶ ἐκ παλαιοῦ ὑπομνήματος σῳζομένου, ἀλλ’ ἐκ παραδόσεως μόνον φερόμενον, ὅτι αἱ κατὰ διαφόρους καιροὺς συμβάσαι καταδρομαὶ τοῦ Ὄρους καὶ μάλιστα ἡ τῶν λατινοφρόνων Μιχαὴλ βασιλέως καὶ Βέκκου Πατριάρχου, ὅτε τὸν ναὸν τοῦ Πρωτάτου ἐτέφρωσαν καὶ τοὺς ὁσίους πατέρας ἀπέκτειναν ἐν μαχαίραις. Καὶ ἐπὶ Ἰωάννου Κατακουζηνοῦ, ὅτε οἱ λατῖνοι ἑνωθέντες μετὰ τῶν βαρβάρων τὴν Θράκην ὁμοῦ καὶ Μακεδονίαν ἠχμαλώτευσαν καὶ πάντες οἱ μοναχοί τοῦ Ὄρους ἔφυγον, ὡς εἰς τὸν βίον τοῦ Ἁγίου Σάββα Βατοπαιδινοῦ, ὁ Ἅγιος φιλόθεος Πατριάρχης γράφει, ὅτι καὶ ἄλλαι καταδρομαὶ τοῦ Ὄρους συνέβησαν. Λοιπόν, δῆλόν ἐστι τοῖς πᾶσιν, ὅτι καὶ τὸ ὑπόμνημα τοῦτο τοῦ ᾌδειν ἐξέλιπεν τότε καὶ ἐκ παραδόσεως ἀγράφως μόνον ᾄδεται.
Ἀλλὰ βλέπε ὅτι μετὰ τὸ τέλος τοῦ Τριαδικοῦ κανόνος γράφουσι τὰ Ὡρολόγια ὅτι νὰ ψάλλεται δίχορος ἡ Τιμιωτέρα, ἥτις ἦν εἱρμὸς τοῦ κανόνος τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, συντεθεὶς παρὰ τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Ποιητοῦ. Μετὰ γοῦν τὸ τέλος τοῦ Τριαδικοῦ κανόνος, ὥρα μεσονυκτίου, τὰ πρωτεῖα τοῦ ᾄσματος τοῦ κανόνος, τοῦ μοναχοῦ παραχωρήσαντος, τῷ ὡς μοναχῷ φαινομένῳ ἀγγέλῳ, ἤρξατο ὁ ἄγγελος τὴν ἀρχὴν τοῦ εἱρμοῦ, ὡς ἀπὸ μεγαλυνάριον, καθὼς ἔκτοτε συνετέθησαν μεγαλυνάρια εἰς τὴν Θ΄ ὠδὴν τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, ὅτι εἰς τὰ Μηναῖα τὰ τοιαῦτα μεγαλυνάρια οὐχ εὑρίσκονται, ἀλλ’ ἐν τοῖς εἱρμολογίοις. Δεῖγμα ὅτι μεταγενεστέρων εἰσὶ ποιήματα.
Ἄσας οὖν ὁ ἄγγελος τὸ Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς, συνάψας καὶ τὸν εἱρμὸν τῆς Τιμιωτέρας καὶ διαδοθέντος τοῦ ὕμνου πανταχοῦ, οἱ μεταγενέστεροι ἐπρόσθεσαν τὰ μεγαλυνάρια Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς τὴν ὑπέρθεον ὑμνεῖν Τριάδα καὶ τὰ λοιπά, μὲ τὰ ὁποῖα ψάλλεται καὶ ἡ Τιμιωτέρα κατὰ τὴν ἀρχαίαν συνήθειαν. Καὶ οὕτως εὐαρμόστως συνετέθη ἡ διήγησις μετὰ τοῦ ἐγκωμίου εἰς τὴν ἑορτήν τῆς θαυματουργοῦ εἰκόνος τῆς Κυρίας ἡμῶν Θεοτόκου, τὴν ἐν τῷ Πρωτάτῳ, τῆς Ἄξιόν Ἐστι προσαγορευομένης. Ἧς ταῖς πρεσβείαις τύχοιμεν τῆς τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ αὐτῆς κληρουχίας ἐν τῇ ἀγήρῳ μακαριότητι. Ἀμήν.
1. «Ἀκολουθία τῆς Ὑπερευλογημένης Ἐνδόξου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας», Διήγησις μετ’ ἐγκωμίου περὶ τοῦ γενομένου θαύματος ἐν τῷ λάκκῳ τοῦ ᾌδειν, χειρόγραφο – αντίγραφο υπό Ναθαναήλ Ζωγραφίτη (1853)