Η καταγραφή του θαύματος
Εισαγωγή
Ο Σεραφείμ ο Θυηπόλος, Πρώτος του Αγίου Όρους κατά τον 16ο αιώνα και ανακαινιστής του Πρωτάτου, ήταν ο πρώτος που κατέγραψε την θαυμαστή αγγελοφάνεια στον Λάκκο του “Άδειν”.
Το κείμενο του με αρχή «Εις το Αγιον Όρος εις την σκήτην τον Πρωτάτον το εν Καραΐς, εγγύς ενι λάκκος μέγας Άδης λεγόμενος, ήγουν ϋμνος, έχοντος καί κελλίον καί εις το κελλίον ην ιερομόναχος… », φύλασσεται στην Μονή Παντελεήμονος (κωδ. 478) και αποτελεί την πρώτη χειρόγραφη μαρτυρία για το θαύμα, οπωσδήποτε μιας προφορικής παραδόσεως η οποία επικρατούσε αιώνες πριν ανά τον Άθω.
Χρονικά, το κείμενο του Σεραφείμ μπορούμε να το τοποθετήσουμε στις αρχές του 16ου αιώνα. Και αυτό γιατί υπάρχει μετάφρασή του στη ρωσική από τον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό, ο οποίος γνώρισε την διήγηση κατά την διάρκεια της παραμονής του στον Άθω (1506/1516). Το κείμενο αυτό αφού το εντόπισε, επιμελήθηκε φιλολογικά και διασκεύασε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης δυο αιώνες αργότερα, αφήνοντας όμως άθικτο το αρχικό του περιεχόμενο.
Το Κελλί «Άξιον Εστίν»
Και οι δύο αυτές σημαντικές φυσιογνωμίες του Αγιορείτικου μοναχισμού (δηλ. ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο Σεραφείμ Θυηπόλος) είχαν ένα κοινό σημείο αναφοράς: το Κελλί του «Άξιον Εστίν» και την έρημο της Καψάλας. Ο Σεραφείμ για παράδειγμα, ως επιφανής άνθρωπος της εποχής του είχε ισχυρούς πνευματικούς δεσμούς με τον Όσιο Θεόφιλο τον Μυροβλήτη, ο οποίος ασκήτευε στην γειτονική με το κελλί Καλύβη, του Μεγάλου Βασιλείου. Η πεποίθηση προς το πρόσωπο του Θεοφίλου ως οσίου ανδρός ήταν τόσο ισχυρή, ώστε αμέσως μετά τον θάνατο του ο Σεραφείμ συνέθεσε προς τιμή του ένα από τα γνωστότερα αγιολογικά του κείμενα: «Ταϋτα γράφω Σεραφείμ ό θυηπόλος εις άνάμνησιν εμοϋ καί μνήμην ην προς αυτόν σχετικήν άγάπην έχων πολλήν Ινα μη εις λήθην καί γένητω φρούδα καί ή ευχή αύτοϋ ή θεία σώση καμέ καί πάντας τους αυτόν αγαπώντας» (κωδ. 478 – Μονή Παντελεήμονος). Στις συχνές του λοιπόν επισκέψεις προς τον Άγιο, ο Σεραφείμ πέρναγε πρώτα από το «Άξιον Εστί» το οποίο βρίσκεται στο ίδιο μονοπάτι και απείχε μόλις λίγα λεπτά από το ασκητήριο του.
Ομοίως και ο Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης πέρασε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στη Καψάλα ασκητεύοντας σε διάφορα κελλιά. Εδώ, ο λόγιος και εραστής της ησυχίας Νικόδημος έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα του έργα όπως την «Βίβλο Βαρσανουφίου και Ιωάννου» και το «Εξομολογητάριον».
Νέον Μαρτυρολόγιον - 1799
Είναι βέβαιο πως το καιρό που ζούσε στην περιοχή ο Όσιος επισκεπτόνταν το Κελλί του «Άξιον Εστί» και γνώρισε την ιστορία του. Παράλληλα παρατήρησε την απουσία συναξαριακού υπομνήματος για το θαύμα του, το οποίο τόσο διαδεδομένο ήταν την εποχή εκείνη στην Αγιορείτικη κοινωνία.
Έτσι στο «Νέον Μαρτυρολόγιον» του 1799 (ένα κείμενο το οποίο είχε την μορφή συναξαριακού χαρακτήρα και καταπιάνονταν κυρίες με μαρτύρια νεοφανών Αγίων) επισυνάπτει στο τέλος ένα υπόμνημα με τον τίτλο: «Σεραφείμ του Θυηπόλου υπόμνημα περί του θαύματος του γενομένου υπό του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εν τω Αγίω Όρει του Άθω· ήτοι περί του Αρχαγγελικού ύμνου του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙΝ.»
Είναι η πρώτη φορά που το όνομα του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εμπλέκεται στην διήγηση για το θαύμα. Πιθανότατα, μια από τις πηγές του Οσίου αποτέλεσαν και τα Μηναία του 16ου αιώνα. Εκεί, καθυστερημένα και για πρώτη φορά σημειώνεται η «Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εν τω Άδειν» χωρίς περισσότερα αγιολογικά στοιχεία. Οπωσδήποτε η πρόχειρη καταγραφή του θαύματος από τον Σεραφείμ και η επίσημη εκδοσή του μετέπειτα, με τον εμπλουτισμό και την φιλολογική επιμέλεια του Οσίου Νικοδήμου, αναπληρώνει την έλλειψη οποιουδήποτε συναξαριακού υπομνήματος.
1. Κρίτων Χρυσοχοίδης, Ο Άθως στους 14ο-16ο αιώνες, ΑΘΩΝΙΚΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 4 (1997)
2. Αγ. Νικοδήμου του Αγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Βενετία 1799